Nickerie - Geschiedenis

Geschiedenis van Nickerie: de slaventijd

door dr. Jozef Siwpersad

Ter gelegenheid van de tweede fundraising van VVN volgt hieronder een gedeelte uit hoofdstuk vier van een uitgebreide studie van dr. Jozef Siwpersad die binnenkort wordt gepubliceerd. Zij draagt in de hoofdtitel de woorden van een in woede ontstoken slavin die in 1847 ontevreden was over de bedorven levensmiddelen (pesie)die wekelijks werden uitgedeeld; deze uithaal wordt gevolgd door de typische uitdrukking van boze meesters als zij lijfstraffen gingen opleggen aan slavinnen.

De volledige titel van de publikatie luidt:
Vreet ze zelf op! Poeloe joe Pantje!
Gedragspatronen in een slavenmaatschappij.Suriname,19e eeuw.

De studie als geheel heeft als onderwerp het gedrag van de slaaf in zijn situatie van dwang en terreur. De these is dat dit gedrag zich moet hebben afgespeeld in een continuüm variërend van de uiterste vormen van verzet tot de uiterste vormen van serviliteit. En wel als gevolg van de uiteenlopende en vaak tegengestelde krachten die hun stempel gedrukt hebben op de leef-, werk- en woonomstandigheden van de slaaf. De studie bestaat uit zes hoofdstukken en speelt zich af op drie niveau's: respectievelijk twee plantages (Catharina Sophia en Vossenburg), een district(Nickerie) en de kolonie als geheel.

Hieronder volgen de inleidende pagina's over het district Nickerie met een sfeertekening van Nickerie als aanloop naar de kern van het betoog: slavengedrag in een grensdistrict.

IV

SLAVEN IN EEN GRENSDISTRICT: NICKERIE

1. IMPRESSIES VAN HET MILIEU

In de geschiedschrijving over Suriname heeft men tot nu toe onvoldoende rekening gehouden met het feit dat de kolonie bestond uit een negental geografische en administratieve eenheden die in sommige opzichten onderling grote verschillen vertoonden. Zo was het grensdistrict Nickerie qua historische ontwikkeling en samenstelling van de bevolking een andere wereld dan Paramaribo en de rest van de oude kolonie: het lag zeven tot acht dagen reizen van de hoofdstad, maar slechts vijf uur varen van de Britsguyanese grensprovincie Berbice; het was betrekkelijk laat ontgonnen en grotendeels met Engels kapitaal in cultuur gebracht (begin 19e eeuw); het telde slechts een handjevol blanken (86 mannen en 65 vrouwen in 1849) dat veelal luisterde naar on-Hollandse namen als James Balfour, James Gordon, Joseph Tyndall, Robert Mc Lachlan en A. Dessé; hun werkvolk bestond dan ook grotendeels uit slaven aangevoerd uit onder meer Grenada en Berbice; tevens herbergde Nickerie een aantal zogenaamde "Fortslaven" uit Paramaribo: tamelijk onhandelbare individuen die men als bannelingen graag zag vertrekken naar deze uithoek van de kolonie.1 Een identiek beeld kan worden geschetst van het aan Nickerie grenzende district Coronie.

In 1814 telde Nickerie 6 koffie en 14 katoenplantages en een slavenmacht van 1528 personen. In de loop van de 19e eeuw ging de katoencultuur achteruit maar nam de suikerproduktie aanzienlijk toe. In 1825 waren er ca. 27 plantages waaronder enkele suikerplantages met een slavenmacht van 1942 personen.

Omstreeks het midden van de 19e eeuw was het aantal plantages teruggelopen tot 17 met een slavenpopulatie van 1760 personen. 2 Nochtans bevonden zich toen in dit district enkele van de bloeiendste suikergronden van heel Suriname (Waterloo en Nursery). Met minder dan 1/8 van het arbeidspotentieel van Suriname leverden de plantages van Nickerie op den duur ruim 1/5 van de suiker, 2/3 van de rum en 1/10 van de cacao van de hele kolonie. Aan de zeekant lagen de katoenplantages Diamond, Unions, Good Intent, Leadshall, Providence, Sealand, Hope, Torque, Locharber en Rhijnie; aan de linkeroever van de Nickerierivier lagen de plantages Margarethenburg, Waterloo, Nursery, Hazard, Longmay, Plaisance, Paradise, Phoenix, Unie en Krappahoek; aan de rechteroever bevonden zich Botany-Bay, Glenzander, L'Esperance en Standvastigheid. In totaal bedroeg het ingepolderde areaal 7848 akkers. In 1858 telde men in Nickerie 5 suikerplantages, namelijk Waterloo, Nursery, Hazard, Paradise en Hamptoncourt, welke behalve rum en melasse ruim 2 miljoen kg suiker produceerden. Waterloo en Hazard hadden toen reeds vacuümpannen en centrifugalen.

3

De jaarlijkse uitgaven bedroegen omstreeks 1827 in Nickerie 17.000, en de inkomsten 100.000 gulden. Dit district was dus zeker géén lastpost voor de koloniale kas. In een lofrede op Nickerie schreef de Nederlandse staatsman Gijsbert Karel van Hogendorp in de jaren 1820 dat volgens een ooggetuigeverslag van gouverneur Vaillant, deze bezocht Nickerie in 1820, de slaven op alle plantages goed gevoed en goed behandeld werden; dat men de gouverneur "een aantal welvarende Kreolen-kinderen vertoonde waarvan sommige plantaadjen er tot honderd te voorschijn bragten" en dat de algemene welvaart zo groot was dat de gouverneur, als door zijn aandoeningen overmand, uitriep: "deze kolonie moest niet Nikkerie, maar Nieuw Nederland genoemd worden!".4

In Nickerie resideerden enkele van de grootste en rijkste slaveneigenaars van Suriname. Zo bijvoorbeeld ene James Balfour, eigenaar van de plantages Waterloo en Plaisance. Hij was in de jaren 1820 tevens eigenaar van de houtgrond Berlijn in de Para. Hier had een broer van hem als directeur in 1824 uit pure jaloezie een ongewapende en weerloze slavin, die zich ophield met soldaten van de post Saron, doodgeschoten. De dader werd hiervoor verbannen maar had de "onbeschaamdheid zich aan den Souverain in Nederland te adresseren teneinde gratie of vernietiging van dit vonnis te verkrijgen".5 James Balfours vermogen werd geschat op het naar 19e eeuwse begrippen formidabele bedrag van 320.000 gulden.

Over James Balfour lezen wij bij Kappler, die hem van nabij gekend heeft, dat hij "een dier zonderlinge menschen was, die bij eenen onmetelijken rijkdom, altijd nog meer trachten te verkrijgen"; voorts: "Hoog bejaard en eigenaar zijnde van drie schoone plantagien met meer dan 700 slaven, leefde deze man eenzaam, zonder vrouw en kinderen. Eene mulattin, die hij bij eene zijner slavinnen verwekt had, was zelve insgelijks slavin en nam zijn huishouden waar".6

Balfour overleed in augustus 1841 op Waterloo. Volgens de uitdrukkelijke wil van de overledene werd er een groot begrafenismaal aangericht waarbij hij in zijn doodskist "zelf de hoogste plaats innam en waaraan alle aanzienlijke personen van het district deelnamen".7 Na de maaltijd, aldus Kappler, werd het lijk "in een vierkant, met allen mogelijken spoed uit gebakken steen boven den vlakken grond opgemetseld graf bijgezet, waar de slaven zijn monument tusschen den molen en het kookhuis bestendig voor oogen hebben".8

Nickerie was tevens de residentie van ene A. Dessá‚á, een rijke creool uit Santo Domingo en eigenaar van 500 slaven. Zijn vermogen werd geschat op bijkans het dubbele van dat van Balfour: niet minder dan "zes ton gouds".9 A. Heckers, vanaf 1890 schoolhoofd in Nickerie, tekende over Dessé enkele mondelinge overleveringen op.

Hij schrijft:
"De weelde door Dessé in zijn prachtig gebouw te Nieuw Rotterdam ten toon gespreid en de levenswijze van deze rijkaard waren in Nickerie spreekwoordelijk. Ik waag het niet neer te schrijven wat mij is medegedeeld van de rijke stoffeering van het logeergebouw op Paradijs, een zijner plantages, bij aankomst van zijn dochter uit Europa. Zijne kinderen bleven niet lang in het genot zijner rijkdommen. Een reeks van rampen had het verlies van schepen en plantages ten gevolge. De watersnood bracht er het
zijne bij en ten laatste legde een felle brand.... in korte tijd de kostbare verzameling van goud, zilver en kristal in asch".10

Naast plantage Waterloo lag plantage Nursery, eigendom van de uit Berbice afkomstige planter Joseph Tyndall. Kappler geeft in zijn Zes jaren de volgende beschrijving van deze bloeiendesuikerplantage:

"Bijzonder vriendelijk werd ik [altijd] op de suikerplantage the Nursery ontvangen, waarom ik nooit verzuimde er aan te leggen. De vrouw des huizes beschonk mij gedurig met allerlei vruchten, en voor eenige ponden brood, die zij vervolgens onder de negerkinderen uitdeelde, ontving ik telkens van haar
een klein vaatje suiker... De plantagie zelve is eene der schoonste hier te lande en ik geloof het ervoor te mogen houden, dat de groote vruchtbaarheid van den grond en de goede gezindheid der negers haar tot eene der voordeeligste maken. Gebouwen, tuinen en negerwoningen zijn doelmatig en smaakvol
aangelegd".11

Na een hierop volgende beschrijving van de kostbare stoommachine en het gehele fabriekcomplex met zijn geavanceerde transportvoorzieningen schrijft Kappler:

"... door een ander kanaal is het zeer elegante, in eenen tuin geplaatste woonhuis van de fabriekgebouwen, gescheiden. Andere kanalen scheiden dit weder van het dorp der negers, hetwelk uit drie straten bestaat, die met kokosnoot- en Pomme-de-Cythere-boomen beplant zijn. De woningen der negers zijn van Pina-palm-hout, met planken beschoten en hecht gebouwd: bij elke hut bevindt zich ook een tuintje".12

Een bijkans idyllische beschrijving van Kappler, als men voor een moment wil vergeten dat het hier uiteindelijk toch om een welvaart en schoonheid gaat die door slavenarbeid in stand werd gehouden.

Het administratief- en militaircentrum van Nickerie was een vlekje aan de rechteroever en monding van de gelijknamige rivier:Nickeriepunt, een miniscuul dorpje, voortdurend bedreigd door de zee, doorkruist door twee loodrecht op elkaar staande straten, verdeeld in enkele tientallen erven, bewoond door enkele tientallen blanken (ambtenaren, soldaten en burgers), een honderdtal slaven en enkele Indiaanse families. Over dit plaatsje lezen wij bij Heckers o.m.:

"De vlakke, in zee uitstekende punt aan den rechteroever... door een zandigen zoom omgeven, draagt den naam "Nickerie Punt". Op deze punt of kaap werd omstreeks 1820 een dorp aangelegd, de Punt genaamd... Aan het Noordeinde... stond een klein houten kerkje... Van de   particuliere gebouwen... was dat van den koopman Nicholson het   voornaamste. In dit drie verdiepings hoog gebouw, omgeven door eene breede galerij... vertoefde de Commissaris-Generaal Van den Bosch, gedurende zijn kort verblijf in Nickerie in augustus 1828".13

Aardig is ook de volgende impressie van de Punt en omgeving bij Van Heeckeren:

"Uit zee komende, vertoont zich aan de punt een zeer schilderachtig gezigt. De hier en daar verspreide huizen, waaronder eenige van aanzien, doen onwillekeurig de gedachte aan eene nieuwe schepping oprijzen, die in deze weelderige hemelstreek ongetwijfeld moet gelukken. De bloeijende katoenvelden, die eene vlakke ruimte van eenige uren omtreks innemen, hier en daar afgebroken door groepen van palm- en kokosbomen, en stuitende van achteren tegen een zwaar bosch, het welk even als de schaduw van dit landschap uitmaakt, stellen eene treffende schilderij daar, welke den reizenden vreemdeling bij zijne aankomst in verrukking brengt. Door deze katoengronden loopen wegen van veertig voeten breedte, wel aangelegd en in den besten staat, om eene even aangename als gemakkelijke gemeenschap te onderhouden. Men waant zich in Holland te zijn, als men dit district doorrijdt of zijne vrienden en buren gaat bezoeken. In het oude deel der Kolonie is niets van dezen aard, dat daarmede vergeleken kan worden, te vinden".14